Քրիստոնեությունը և Հայկական Եկեղեցին կենտրոնական և բոլոր առումներով կարևոր տեղ են զբաղեցրել հայերի կյանքում: Քրիստոնեությունը Հայաստանում սկսվում է Առաքյալների ժամանակաշրջանից: Քրիստոսի երկու առաքյալները` Թադեոսը և Բարդուղիմեոսը, Հայաստանի առաջին առաքյալներն են, ովքեր Աստվածաշունչ էին քարոզում դարի երկրորդ կեսից սկսած: Չորրորդ դարի սկզբին սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը (240-332 դ.) պաշտոնապես հիմնեց հայկական եկեղեցին, երբ Տրդատ Երրորդ թագավորը կնքվեց և ճանաչեց քրիստոնեությունը Հայաստանի պետական կրոն: Թագավորական ընտանիքի աջակցությամբ քրիստոնեությունը արագորեն տարածվեց Հայաստանում և մի քանի դարերի ընթացքում թափանցեց հայերի կյանքի և մշակույթի բոլոր բնագավառներ:
Սբ. Գրիգորի որդին` Արիստակեսը, հաջորդեց իր հորը` որպես Կաթողիկոս: Արիստակեսը 325թ.-ին հայոց եկեղեցու ներկայացուցիչն էր Նիկիայի Տիեզերական ժողովում: Նիկիայի Տիեզերական ժողովը առաջին էկումենիկ խորհուրդն էր, որն առաջ մղեց Երրորդության Ուղղափառ Քրիստոնեության վարդապետությունը: Այդ վարդապետությունը ձևավորվել է Նիկիայի Դավանանքի մեջ, որը քարոզվում է ամեն կիրակի Սուրբ Պատարագի ժամանակ: Կաթողիկոս Ներսեսի ժամանակ (353-373) վանքեր և տարբեր բարեգործական կառույցներ առաջին անգամ հիմնվեցին ամբողջ Հայաստանի տարածքում:
Հայաստանի քրիստոնեականացումը որոշեց հայոց պատմության ամբողջ հետագա ընթացքը այն ժամանակ, երբ բացառիկ Ազգային Եկեղեցին հստակորեն ճանաչվեց հայ ժողովրդի կողմից և ձևավորեց ազգի հոգևոր և մշակութային ժառանգությունը: Քրիստոնեությունը հզոր զարկ տվեց նոր հայկական մշակույթի ծաղկման համար:
Քրիստոնեական հավատքը մարդկանց գրավոր տեսքով հասանելի դարձնելու համար Մեսրոպ Մաշտոց անունով մի վանական մ.թ. 406 թ.-ին ստեղծեց հայոց այբուբենը: Դրանից քիչ անց, Սուրբ Գիրքը թարգմանվեց հայերեն, որին հետևեց հայտնի եկեղեցական հայրերի աստվածաշնչյան, աստվածաբանական և պաշտամունքային գրվածքների թարգմանությունը: Հունական և սիրիական եկեղեցական հայրերի որոշ գրվածքներ պահպանվել են միայն հայերենով: Այս շատ կարևոր ժամանակաշրջանը հայտնի է որպես Հայոց Պատմության Ոսկեդար: Հայաստանում եկեղեցու գործունեությունը դաժանորեն ճնշվում էր երկրի 20 տարվա սովետական կառավարության ժամանակ, ինչևէ, ՍՍՀՄ-ի կործանումից հետո Հայաստանի նոր անկախ պետությունը կրոնական ոգու մեծ վերապրում ունեցավ և եկեղեցին վերեկանգնեց իր ավանդական հասարակական դերը` որպես հայ ժողովրդի «ազգային հավատք»:
Եկեղեցի
Հայոց եկեղեցին քրիստոնեական հավատքի ամենահին ճյուղերից մեկն է:
Հայոց եկեղեցու Հավատքը փոխանցվում է եկեղեցու Սուրբ Ավանդույթի միջոցով: Աստվածաշունչը, ժամերգությունը և երկրպագությունը, եկեղեցական հայերի գրվածքները, եկեղեցական խորհուրդները, սրբերը, կանոնները, կրոնական արվեստը և ծիսակարգերը` կապված են միմյանց հետ և ձևավորում են եկեղեցու Սուրբ Ավանդույթը: Այս հավատքն արտահայտվում է հայկական եկեղեցու Դավանանքի մեջ, որին իր հերթին սահմանում է եկեղեցու գոյատևման պատճառները և աշխատանքային ռեժիմի չափանիշները: Հայկական Եկեղեցին պատկանում է եկեղեցիների Ուղղափառ ընտանիքին` հայտնի որպես Արևելյան Ուղղափառ կամ ոչ Քաղկեդոնական եկեղեցիներ, ինչպիսիք են հայկականը, ղպտիականը, եթովպականը և հնդկական Մալաբար եկեղեցիները:
Հայկական Եկեղեցու ֆունկցիոնալ կառուցվածքը մեծապես հիմնված է կանոնների վրա և հաստատում է Հայկական Եկեղեցու ավանդույթները, որ ձևավորվել են դարերի ընթացքում: Հայկական Եկեղեցու ղեկավարման ամենակարևոր գործառույթներից մեկն է խորհուրդների համակարգը:
Վարչական, պաշտամունքային և կանոնիկ նորմերը սահմանվում և հաստատվում են հավաքական և մասնակցային որոշում ընդունելու գործընթացով:
Գլխավոր Եպիսկոպոսը և Հայկական Եկեղեցու Գերագույն Ղեկավարը` Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն է, ով նստում է Էջմիածինում: Ազգային Եկեղեցական Ժողովը` բաղկացած հոգևոր ներկայացուցիչներից, ամբողջ աշխարհի հայկական եկեղեցիներից, ընտրում է Կաթողիկոսին: Կաթողիկոսի հոգևոր առաջնորդությունը չի սահմանափակվում Էջմիածինով և Հայաստանով: Դարերի ընթացքում, ավելի ու ավելի շատացող հայերի արտագաղթի հետ կապված, Մայր Աթոռը ստիպված էր վերահսկել ամբողջ աշխարհի հայկական համայնքների հոգևոր կարիքները: Այսպիսով, պատրիարքարաններ և թեմերը ստեղծվեցին տարբեր երկրների այն տարածքներում, որտեղ մեծ թվով հայեր էին բնակվում:
Հայկական եկեղեցում կան 4 հիերարխիկ նստավայրեր` Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը Էջմիածինում, Կիլիկիոյ Մեծ Տան Կաթողիկոսը (հիմնադրվել է Լիբանանում 1930-ին, բայց արմատները հետ են գնում դեպի 13-րդ դար), Երուսաղեմի պատրիարքարանը (հիմնադրվել է 14-րդ դարի սկզբին) և Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարանը (հինադրվել է 1461-ին):
Վեհափառ Հայրապետ Գարեգին Առաջին
Գերագույն Պատրիարք և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս
Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը(Լուսանկարը՝ Մայր Աթոռի պաշտոնական կայք)
Վեհափառ Հայրապետ Գարեգին Երկրորդը ծնվել է 1951թ.-ին Էջմիածնի մոտ գտնվող Ոսկեհատ գյուղում: Նա պատվով ավարտեց Սուրբ Էջմիածնի ճեմարանը 1971թ.-ին: 1970-ին նա ձեռնադրվեց սարկավագ և 1972-ին կուսակրոն վանական, այդ ժամանակ էլ ստացավ եկեղեցական ՙԳարեգին՚ անունը:
Դրանցի քիչ անց, Վեհափառ Հայրապետը Վազգեն Առաջինը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս 1956-1994 նոր քահանային ուղարկեց Վիենա` աստվածաբանություն սովորելու: 1975-ին հայր Ներսիսյանը տեղափոխվեց Գերմանիա, որտեղ նա ավարտեց Բոնի Համալսարանը` միաժամանակ որպես քահանա ծառայելով տեղի հայկական համայնքում: Հայաստան վերադառնալուց հետո նա ասպիրանտուրան շարունակեց Ռուսական Ուղղափառ Ակադեմիայում` Զագորսկում, Ռուսաստան և ավարտեց այն 1979-ին:
1983-ի հունիսին նշանակվելով Արարատյան Հայրապետական թեմի առաջնորդ, նա բարձրացվեց եպիսկոպոսի աստիճանի այդ տարվա հոկտեմբերի 23-ին` Վեհափառ Հայրապետ Վազգեն Առաջինի ձեռքով: Կաթողիկոս Վազգեն Առաջինը նրան արքեպիսկոպոս կոչում շնորհեց 1992-ի նոյեմբերին: Վազգեն Առաջինի մահից հետո արքեպիսկոպոս Ներսիսյանը հայրապետական գահի թեկնածու էր 1995-ի Ազգային Եկեղեցական Ժողովի ժամանակ, բայց զիջեց հաղթանակը Վեհափառ Հայրապետ Գարեգին Սարգսյանին, ով դրանից հետո դարձավ Կաթողիկոս Գարեգին Առաջին (Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս 1995-1999): Վերջինս, ով Նյու Յորքում բուժվում էր քաղցկեղից, արքեպիսկոպոս Ներսիսյանին նշանակեց Սուրբ Էջմիածնի Առաջնորդական Տեղապահ 1998-ի նոյեմբերին, որտեղ էլ Ներսիսյանը ծառայեց մինչև Կաթողիկոսի մահը` 1999-ի հունիս:
1999-ի հոկտեմբերի վերջերին Հայոց Եկեղեցին ընտրեց Գարեգին Առաջինի հետնորդին: Աշխարհի հայկական եկեղեցական համայնքները կրոնավոր ղեկավարների պատվիրակություն ուղարկեցին Հայաստան` խորհրդակցելու և նոր Կաթողիկոս ընտրելու համար, որը 132-րդն էր լինելու` սկսած 4-րդ դարից: 1999-ի հոկտեմբերի 27-ին արքեպիսկոպոս Ներսիսյանը ընտրվեց և նոյեմբերի 4-ից իր գահակալումը սկսելուց հետո վերցրեց Վեհափառ Հայրապետ Գարեգին Երկրորդ, Գերագույն Պատրիարք և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս անունն ու տիտղոսը:
Այս պաշտոնում Կաթողիկոս Գարեգին Երկրորդը նախագահում է Գերագույն Հոգևոր Խորհուրդը (հայկական եկեղեցու արքեպիսկոպոսների կառավարման քոլեջը) և գլխավոր հոգևոր հովիվն է աշխարհի 7 միլիոն հայ առաքելական քրիստոնյաների համար:
Սուրբ Էջմիածին
Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Նստավայրը
Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին (Լուսանկարը՝ Մայր Աթոռի պաշտոնական կայք)
Սուրբ Էջմիածինը գլխավոր հոգևոր նստավայրն է 10 միլիոն քրիստոնյա հայերի համար, ովքեր ապրում են Հայաստանում և ամբողջ ախարհի Սփյուռքում: Համաձայն 5-րդ դարի հայ պատմիչ Ագաթանգեղոսի, Հայաստանում քրիստոնեության ճանաչումից անմիջապես հետո Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչին հայտնվեց Քրիստոսը, ով իջնում էր լույսերի մեջ և ցույց տալիս այն վայրը, որտեղ հիմնադրվեց առաջին հայկական եկեղեցին: Եկեղեցու կառուցումն ավարտվեց մ.թ. 303-ին և շուտով դարձավ առաջին հայ Կաթողիկոսի` Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչի նստավայրը: Աստիճանաբար, այն դարձավ կրթության և արվեստների կենտրոն` մեծ թվով բնակչություն գրավելով դեպի Վաղարշապատ: Մշտապես կրկնվող նվաճումները պատճառ դարձան Սուրբ Էջմիածնի մեծածավալ կործանման և կողոպուտի. եկեղեցին մշտապես վերակառուցվում էր և վերակենդանացավ խաղաղության հաստատումից հետո: Երկար ժամանակ Կաթողիկոսի նստավայրը պետք է տեղափոխվեր ավելի ապահով շրջաններ:
Սկսած 1441-ից Էջմիածնի Մայր Աթոռը մեկ անգամ ևս դարձավ Հայկական Եկեղեցու կենտրոնը:
Աղբյուրը՝ ՀՀ Արտագին Գործերի Նախարարության արխիվ
