Հայ ժողովրդի և Սուրբ Երկրի միջև պատմական կապը սկսվել է Ասորեստանի և Բաբելոնի օրերից` քրիստոնեության տարածումից առաջ: Նույնիսկ հայ թագավորներից առաջ, մ.թ.ա. 3000թ.-ին, Հայաստանի տարածքից շատ փաստեր են գտնվել Հայաստանի և Միջագետքի միջև առևտրային հարաբերությունների հետ կապված, և հայ վաճառականները լավ հարաբերություններ են ունեցել հրեա վաճառականների հետ: Մի ժամանակ Հայաստանը և Պաղեստինը նույն կայսրության մասն էին: Համաձայն գրի առնված պատմությանը, հայոց թագավոր Տիգրան Երկրորդ Մեծը` «Արքայից արքա»-ն (մ.թ.ա. 95-55թթ.), նվաճեց Բերրի Կիսալուսնի հյուսիսային մասը, ներառյալ Սիրիան, և կարճ ժամանակով ընդլայնեց իր քաղաքական ազդեցությունը Իսրայելի նկատմամբ, որն այդ ժամանակ ղեկավարվում էին հրեական Հասմոնեան թագավորների կողմից: Հայ-հրեական հարաբերությունները հետ են գնում դեպի հայ կայսր Տիգրան Մեծի ժամանակներ, ով, նահանջելով Հուդաեայից, Հայաստան վերադառնալիս 10.000 հրեաների իր հետ վերցրեց: Հրեաներն օգնեցին Տիգրան Մեծին կառուցել մայրաքաղաք Տիգրանակերտը:
Հայերի ներկայությունը Սուրբ Երկրում հետ է գնում քրիստոնեության վաղ տարիներ, նույնիսկ հայ թագավոր Տրդատ Երրորդի կրոնափոխ լինելուց առաջ` 301թ.-ին: Պատմական վկայություն կա, որ մ.թ. 254թ.-ից առաջ հայ եկեղեցու եպիսկոպոսները հունական ուղղափառ եկեղեցու հետ համատեղ Երուսաղեմում և Ալեքսանդրիայում` Եգիպտոս, ակտիվորեն ընդգրկված էին Հիսուս Քրիստոսի հետ առնչվող սրբավայրերի բացահայտման և հաստատման, ինչպես նաև վաղ քրիստոնեական գանձերի պահպանման գործի մեջ:
Ավելի ուշ, քրիստոնեության ընդունումից հետո, հայ ուխտագնացները կայուն և շարունակական քանակներով սկսեցին ճամփորդել դեպի Սուրբ Երկիր` մասնակցելով հոգևոր ուղևորությունների, քաջաբար դիմանալով բազմաթիվ քաղաքական շարժումների և այլ դժվարությունների: Նրանց մեծ մասը նախընտրեց մնալ Երուսաղեմում և բնակություն հաստատեց հայոց պատրիարքարանի հովանու տակ գտնվող մոտակա տարածքներում, որոնց կենտրոնը Սբ. Հակոբ եկեղեցին էր: Ի վերջո, պատրիարքարանին մոտ գտնվող այս տարածքները, որոնք գտնվում են Երուսաղեմի Հին Քաղաքի հարավարևմտյան անկյունում, ձևավորեցին հայկական թաղամասը, որն այսօր կազմում է Հին Քաղաքի պատից ներս գտնվող աշխարհագրական տարածքի 1/6-ը: Ուխտավորները կառուցեցին տներ, եկեղեցիներ և մենաստաններ այլ տարածքներում ևս, որոնցից մի քանիսն այլևս կանգուն չեն, ինչպես օրինակ Մուսրարա թաղամասում: Երբ Հին Քաղաքի 15-րդ դարի պատից մի քար էր պոկվել, այդտեղ 1991-ին հնագետները հայտնաբերեցին մի հրաշալի խճանկար, որ դրվել էր անհայտ մի հայ քահանայի` Էստադիուսի կողմից 7-րդ դարում: Ամենաակտիվ շրջանում հայերի քանակը Երուսաղեմում կազմում էր 25.000 մարդ:
Համաձայն պատմական գրառումների, մ.թ. 3-րդ դարում հայոց եկեղեցին, իրար հաջորդող եպիսկոպոսների անընդմեջ ղեկավարությամբ, ոչ միայն պահպանեց սրբավայրերի ամբողջականությունը, այլ նաև գլխավոր դերն էր խաղում դրանց պաշտպանության և զավթիչների կողմից իրար հաջորդող ավերումներին հետևող վերանորոգնողական աշխատանքների մեջ:
Մ.թ. 4-ից 8-րդ դարերում եկեղեցական շարժումը ամուր արմատներ գցեց քրիստոնեական աշխարհում Փոքր Ասիայի լեռներից մինչև Սուրբ Երկիր, Սինաի թերակղզի և Եգիպտոսի անապատներ: Համարելով պատվաբեր մասնագիտություն` այն գրավում էր գիտնականներին, ուսուցիչներին և բոլոր բնագավառի արհեստավորներին: Հայկական քաղաքներից հազարավոր վանականների և ուխտավորների հոսքի հետ Սուրբ Երկրում ստեղծվեցին հայկական վանքերը, մասնավորապես Երուսաղեմից դուրս բլրի վրա, Մեռյալ ծովի մոտ և հարավում` Սինայի անապատում: Վանականները դարձան ազդեցիկ ստեղծագործ ուժ և անգին ձեռագրերով ու արխիվներով հարստացրին եկեղեցին: Հայկական ճաշոցի զարգացումը, բաղկացած հայ եկեղեցական ընթերցումների, օրհներգերի, տոների հավաքածուի, եկեղեցական օրացույցի և բազմաթիվ սուրբ օրերի ամբողջական հավաքածուից, բացառիկ առաջխաղացում էր: Այս և այլ տարրեր դարձել են Սուրբ Երկրում հայկական եկեղեցու ավանդույթների ամբողջական մասը` այդպիսով Հայոց պատրիարքարանը դարձնելով ամբողջ աշխարհում շատ բացառիկ հաստատություն:
Հայկական եկեղեցու աճող հեղինակության պատճառով եկեղեցու գլխավոր եպիսկոպոսը բարձրացվեց պատրիարքի կարգավիճակի մ.թ. 5-րդ դարում: Առաջին պաշտոնապես գրանցված Երուսաղեմի պատրիարքի անունը Աբրահամ էր, ով մ.թ. 7-րդ դարի կեսերին խարտիա ստացավ և պաշտոնապես ճանաչվեց արաբ խալիֆ Օմար-Իբն-Երկրորդ-Խաթաբիի Օմայյադ (Դամասկոս) տոհմի կողմից: Խարտիայում թվարկված էին Սուրբ Երկրում հայկական եկեղեցու իրավունքներն ու առավելությունները` երաշխավորելով դրա ամբողջականությունն ու անվտանգությունը:
Սբ. Հակոբ մենաստանի գլխավոր մուտքին նայող պատին արաբերենով փորագրված արձանագրություն կա, որը բառացի թարգմանությամբ, զգուշացում է բոլոր զավթիչներին. «Մեր Տեր Սուլթանի և արքա Ալ-Դահեր Սայիդ Մոհամեդի այս հրամանագիրը անիծում է բոլոր նրանց և նրանց հետագա սերունդներին, թող ամենակարող Աստված անիծի բոլոր նրանց, ովքեր վնաս կհասցնեն սրբավայրերին: Աբու Խեյեր Ռազանը այսպիսով երաշխավորում էր Սբ. Հակոբ հայկական մենաստանի անվտանգությունը: Մոհամեդի 854թ. (1488 մ.թ.): Այս և նախորդ պաշտպանական հրամանագրերը օգնել են ամրացնել և հավերժացնել պատրիարքարանի ամբողջականությունը և հիմք են ստեղծել իրար հաջորդող նվաճողների համար` պատվելու այս զգուշացումը:
Վերջնական և ամենակարևոր գրավականը եղավ թուրք սուլթան Աբդուլ Մաջիդի գրավոր հայտարարությունը 1852-ին: Այս հայտարարությունը պաշտոնապես հաստատեց «ստատուս քվո»-ի սկզբունքը (այսինքն` գոյություն ունեցող «ինչպես որ կա» պայմանը սրբավայրերում), որը սահմանում, կանոնակարգում և պահպանում է առանց փոփոխությունների, այսպիսով հայկական եկեղեցու իրավունքները հավասարեցնելով կաթոլիկ և հունական ուղղափառ եկեղեցիներին` չնայած դրա համեմատաբար փոքր չափին:
«Ստատուս քվո»-ի արդյունքում մի հետաքրքիր սխեմա մշակվեց կապված սրբավայրերի հսկիչների, խնամքով զբաղվողների հետ, որոնք կոչվում էին «Կավասս»-ներ և մահմեդականներ էին: Լինելով ոչ քրիստոնյա` նրանք կարող էին անաչառ հսկել ցանկացած սրբավայր, այդպիսով չեզոքացնելով երեք խոշոր քրիստոնյա ազգերի միջև մրցակցության կետերը: Դարեր ի վեր այս ֆունկացիաները իրար հաջորդող սերունդներից փոխանցվել են հորից որդուն: Կավասսները, ովքեր պաշտպանում էին հայոց պատրիարքին, այնքան հարազատ են դարձել անցած հարյուրամյակների ընթացքում, որ նրանց հաջորդող սերունդները սովորել են հայերեն և վարժ տիրապետում են դրան:
Հետագա տասնամյակների ընթացքում տեղի հայ համայնքը շարունակում էր աճել և բարգավաճել, և առևտրականներն ու վաճառականները կիսում էին իրենց հաջողությունները իրենց եկեղեցու հետ` նվիրաբերելով տարածքներ և աջակցելով նոր եկեղեցիների, կոմերցիոն կառույցների և տների կառուցմանը: Հայերեն լեզվով տպագիր նյութեր ունենալու անհրաժեշտությունը պատճառ եղավ առաջին տպագրահաստոցի ստեղծման համար 1833-ին Երուսաղեմում` Սբ. Հակոբ մենաստանի պատերի ներքո: «Սիոն»-ի` հայոց պատրիարքարանի առաջին պաշտոնական ամսաթերթի առաջին թողարկումը առաջին անգամ հասանելի եղավ հանրությանը 1866-ին: 1841-ին Երուսաղեմից հյուսիս` Ռամլե քաղաքում, հիմնադրվեց առաջին հայկական աստվածաբանական ճեմարանը, իսկ 1845-ին այդ ճեմարանը ֆիզիկապես տեղափոխվեց մենաստանի սահմաններում գտնվող նորակառույց համալիր:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո և բրիտանացիների կողմից Օսմանյան թուրքերից Պաղեստինի ազատագրումից հետո տեղի ունեցավ մեծ քանակությամբ հայ գաղթականների հոսք, որոնց դիմավորեց պատրիարքարանը և բնակեցրեց տեղի հաստատություններում: Պատրիարքարանում և դրա շրջակա տարածքներում աճող ազգաբնակչության պայմաններում երեխաների կրթությունը դարձավ հետզհետե աճող անհանգստության պատճառ:
Բարեբախտաբար, ճեմարանը պատրաստի համակարգ ուներ տղաների տարրական կրթության համար: Այս մոտեցումն իր էությամբ պետք է ապահովեր հետագայում քահանա ձեռնադրվելող թեկնածուներ ճեմարանի համար: Ինչևէ, առանց աղջիկներին սխեմայի մեջ մտցնելու ջանքերն անավարտ էին թվում: Ի վերջո, 1860-ականներին մի փոքրիկ կառույց հիմնվեց ճեմարանի հարևանությամբ` այդպիսով ստեղծելով Երուսաղեմում աղջիկների առաջին տարրական դպրոցը: Այս դպրոցները շարունակում էին շատ լավ գործել մինչև 1920-ականների սկիզբը:
1925-ին նորընտիր պատրիարք Եղիշե Դուրյանի` կրթության հանդեպ նվիրյալ հավատք ունեցողի ջանքերով ի հայտ եկավ միավորված տարրական դպրոցը: Պատրիարք Դուրյանն ավելի արդիականացրեց ճեմարանի ուսումնական պլանը և որպես գաղթականներ Երուսաղեմ եկած տաղանդավոր ուսուցիչներից և դաստիարակներից ընտրեց բարձր որակավորում ունեցող խորհրդատուների: Նա ձեռնարկեց մեկ կառույցի տակ մի կրթական հաստատություն հիմնելու գործը, որը կկարողանար տեղավորել համայնքի երեխաների աճող քանակը: 1929-ին միավորված տարրական դպրոցը պաշտոնապես բացեց իր դռները: Ամրապնդելով անհամեմատելի տարածքները, ներառյալ Սբ. Գայանեի օրիորդաց դպրոցը, այս տարրական դպրոցը դարձավ առաջին համատեղ կրթական հաստատությունը Սուրբ Երկրում և վերանվանվեց Սուրբ Թարգմանչաց դպրոց «Սրբոց Թարգմանչաց Վարժարան» ի պատիվ Սբ. Սահակի և Մեսրոպի, ովքեր մոտ մ.թ. 400թ.-ին ստեղծել են հայոց այբուբենը: Այն այսօր էլ գոյություն ունի:
Հայոց պատրիարքարանի այս մասերը` դպրոցը, Սբ. Հակոբ եկեղեցին, պատրիարքարանը, հայկական ճեմարանը, Գալուստ Գյուլբենկյանի անվան գրադարանը և Էդվարդ ու Հելեն Մարդիգյանների թանգարանը, և իրենց հովանու տակ գտնվող այլ սրբավայրեր ձևավորում են այսօր Երուսաղեմում հայերի ներկայության կորիզը:
1921-ին Ազգային ժողովը ցրվեց և Երուսաղեմի պատրիարքարանը վերահաստատեց իր անկախությունը իր ներքին գործերի ուղեցույցում: Ինչևէ, այն շարունակում էր հենվել 1881-ի և 1888-ի փաստաթղթերի կանոնիկ և կազմակերպչական ուղեցույցների վրա, որոշ փոփոխություններով պատկանելով Սբ. Հակոբ Եղբայրության ղեկավարությանը: Վերջերս այս փաստաթղթերի արդիական տարբերակը ստեղծելուն ուղղված ջանքերը հաջողություն չեն ունեցել:
Օսմանյան կայսրության ղեկավարման ժամանակ Երուսաղեմի պատրիարքի ընտրությունը արժանացավ սուլթանի վերջնական հաստատմանը: Բրիտանացիների վերահսկողությամբ կառավարության վավերացման գործընթացը ընկավ բրիտանացի թագավորի և նրա կառավարության ուսերին: Սկզբում նրանք չգիտեին ինչպես վերահսկել այս նոր պատասխանատու իրավիճակը: Ինչևէ, ժամանակին հատուկ գործընթացներ և արձանագրություններ հրապարակվեցին Պաղեստինում գտնվող կոմիսարի միջոցով, որը տևեց մինչև 1948-ի մայիսի 14-ը, երբ պատասխանատվությունն ընկավ Հորդանանի թագավորի վրա, ով վերահսկեց հին քաղաքը մինչև 1967թ.-ը:
1948-ից Երուսաղեմի հայոց պատրիարքի ընտրություններից հետո «ստատուս քվո»-ի սկզբունքով բոլոր հայ պատրիարքները պետք է ճանաչվեին երեք երկրների կողմից` Իսրայելի, Պաղեստինի և Հորդանանի թագավորության:
1948թ. արաբա-իսրայելական պատերազմի ժամանակ համայնքի մի քանի անդամներ ապաստան գտան Սբ. Հակոբ մենաստանի պատերի ներքո: Շատ ուրիշներ ապահովության համար լքեցին երկիրը` հեռանալով աշխարհի տարբեր երկրներ (սովետական Հայաստան, ԱՄՆ, Հարավային Ամերիկա, Եվրոպա, Ավստրալիա ևն): Այսպիսով որոշ բնակավայրեր ստիպված էին ազատ մնալ` դառնալով բարբարոսության զոհ: Ամենամեծ վնասը հասցվեց ամբողջ թաղամասին 1967թ.-ին Իսրայելի և Հորդանանի թագավորության միջև տեղի ունեցած պատերազմի ժամանակ:
Հայտնվելով իրադարձությունների կենտրոնում` ամբողջ թաղամասը դարձավ ռմբակոծությունների զոհ: Այն կառույցները, որտեղ ապրում էին քահանաները և ճեմարանի ուսանողները վնասվել էին երկու կողմերի ռմբակոծությունների արդյունքում և ամբողջովին տարհանվել էին: Բնակելի հատվածի մեծ մասը տարհանվեց: Որոշ տարածքներ անօրինական ճանապարհով յուրացվեցին հրեաների կողմից: Մինչ օրս պատրիարքարանը փորձում է նրանց հեռացնել, բայց անօգուտ: Նրանցից ոմանք երկարատև վարձակալության պայմանագրեր են ստացել: Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքը 1990թ.-ի մարտի 22-ից մինչև 2012թ.-ի հոկտեմբերի 12-ն արքեպիսկոպոս Թորգոմ Մանուկյանն էր, ով ժամանակի հայկական իրականության մեջ շատ կարկառուն դեմք էր, մտավորական ու փիլիսոփա: Թորգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկյանը ստացել էր մի շարք ակադե-միական պարգևներ՝ արժանացել էր Նյու Յորքի Ընդհանուր Աստվածաբանական Ճեմարանի պատվավոր դոկտորի կոչմանը։ 1986թ.-ին ստացել էր նաև Ամերիկայի երկու գլխավոր պարգևները. «Ազատության Արձան» և «Էլիզ Այլընդ» պատվո շքանշանները։
Թորգոմ Պատրիարքը մեծ ավանդ էր ունեցել միջազգային էկումենիկ հարաբերությունների զարգացման գործում։ Նա ծառայել էր ԱՄՆ-ում Քրիստոսի Եկեղեցիների Ազգային Ժողովի հանձնաժողովում, նախագահել էր «Կրոնն ամերիկյան կյանքում» խորհուրդը։ Եղել էր նաև «Խղճմտանքի կոչ» հիմնադրամի տնօրենների խորհրդի անդամ։ Թորգոմ Պատրիարքը հեղինակ էր 20 մենագրությունների, որոնց թվում՝ բանաստեղծական երեք ժողովածուներ, հայկական Ս. Պատարագի ուսումնասիրություն, Հայոց Մեծ Եղեռնին նվիրված գրքեր և Երուսաղեմի սուրբ վայրերի մանրամասն ուղեցույց։ Պատրիարք Հայրը ճանաչված կոմիտասագետ էր։ Թորգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկյանի մահվանից հետո Երուսաղեմի միաբանական ժողովը 2013 թ.-ի հունվարի 24 – ին ընտրեց թվով 97-րդ պատրիարքին՝ Նուրհան արքեպիսկոպոս Մանուկյանին, ով զբաղեցնում էր պատրիարքարանի Լուսարարապետի պաշտոնը:
Չսպասելով բոլոր կողմերի ու հատկապես Իսրայելի ճանաչմանն ըստ «Ստատուս քվոյի» պատրիարքը իր ձեռնադրումը նախաձեռնեց՝ այդպիսով կանխելով մեր համայնքի կողմից ճանաչման դիմաց «զիջումների գնալու պրակտիկան»:
Պատրիարք Նուրհան Մանուկյանի ջանքերով կալվածքները պահպանելու համար ու հայերի ներկայությունը Սուրբ Հողում ևս մեկ անգամ ընդգծելու համար կազմակերպվում են տարեկան կտրվածքով ուխտագնացություններ դեպի «Պարոն Տեր» կալվածք և «Փիլիպոսի աղբյուր: Մեծ նշանակություն տրվեց ու ողջ 2015թ.-ի ընթացքում կազմակերպվեց ծառատունկ, միջազգային գիտաժողովներ ու համերգներ նվիրված Հայոց Ցեղասպանության 100-ամյակին: Բազմաթիվ հողային հիմնախնդիրներ կան, որոնք առաջացան Իսրայելի կողմից անվտանգության պատի կառուցումից հետո ու պատրիարքարանը դատական կարգով «Պարոն Տեր» կալվածքին պատճառված վնասի փոխհատուցում ստացավ Իսրայելի բանակից: Հայկական թաղամասը դեռևս քարտեզների վրա է, բայց դրա ապագան տխուր է թվում: Այն փաստը, որ այն արևելքում հարևան է հրեական թաղամասին, շատ չի օգնում: Նաև այն հարակից է արաբական թաղամասին ու ընդհարումների ժամանակ արաբ ահաբեկիչները չեն խորշում հայկական թաղամաս ներթափանցել: Վախ կա, որ հայկական թաղամասը գալիք տարիներին կրկին նոսրանալու է: Հայերն ևս իրենց սեփական հողերից շատ կորցրեցին և Իսրայելում և Պաղեստինում: Այն գրավվել էր երկու կողմերից էլ: Պատերազմներից և Իսրայելա – Պաղեստինյան շարունակական հակամարտություններից ու ահաբեկչական հարձակումներից հետո հայկական թաղամասում իրավիճակն տարեցտարի ավելի է վատթարանում:
Օրինակ` 1948-ին Երուսաղեմում հայ ազգաբնակչությունը կազմում էր ավելի քան 25.000: Ներկայումս մոտ 2000 հայեր են ապրում հայկական թաղամասում: Իսրայելում հայերի ընդհանուր քանակը, ներառյալ նախկին սովետական հանրապետությունների, ՀՀ-յան և Արևմտյան ափի հայերին, հաշվվում է մոտ 8000: Բայց հին հայերը, ովքեր մասն են մ.թ.ա. առաջին դարի հայերի սերունդների և Հաոց Ցեղասպանությունից (1915-22թթ.) փրկված հայերի, Երուսաղեմում, Յաֆոյում, Ռամլեում և Հայֆայում կազմում են շուրջ 2500 մարդ: Նրանց մեծ մասն ունեին Հորդանանի քաղաքացիություն և միայն վերջերս են ստացել Իսրայելի քաղաքացիություն՝ շատ դեպքերում պահպանելով Հորդանանյան անձնագրերը: Երուսաղեմում գործում են երկու ավանդական կուսակցությունների՝ «ՀՅԴ»-ի և «ՌԱԿ»-ի մասնաճյուղերն, ինչպես նաև «Բարեսիրաց ակումբը»: Կուսակցությունների ու ակումբների գործունեության մասին կայքում կտեղադրվեն առանձին տեղեկություններ:
Մնացածները ընտանիքներ են նախկին Սովետական հանրապետություններից: Նրանք ապրում են Իսրայելի կենտրո-նում և երկրի հարավային ու հյուսիսային մասերում:
Առաջին հասարակական կազ-մակերպությունն Իսրայելում գրանցվեց 2004թ.-ին Իսրայելի հայերի «Արարատ» միություն անունով: 2005թ.-ին Իսրայելի Արդարադատության նախա-րարությունում գրանցվել էր Պետախ Տիկվայի իսրայելա-հայերի «Նաիրի» միությունն, որն այսօր Իսրայլում գործող միակ հասարակական կազ-մակերպությունն է, որը չի դադարեցրել իր գործունե-ությունն ու նրա հիմնական առաքելությունն ոչ միայն հայապահպանումն է, այլև Մայր Հայրենիքի հետ կապերի ամրապնդումը: Այս տարի լրանում է միության բեղմնավոր գործունե-ության 14-ամյակը: Սփյուռքի Նախարա-րության հրավերքով միությունը սկսած 2014թ.-ից մասնակցում է Հայաստան-Սփյուռք համահայկական և լրագրողների համահայկական համաժողովներին: «Նաիրի» միությունը մասն է կազմում Հայոց Ցեղասպանության միացյալ Իսրայելի հանձնախմբի ու բազմաթիվ լուրջ ծրագրեր է իրականացրել թե հանձնախմբի շրջանակներում և թե Սփյուռքի նախարարության հետ միասին: Անչափ կարևոր ու վստահաբար ամենաարժեքավոր օգնությունը քառորյա պատերազմից հետո Արցախի բանակին տրամադրեց Իսրայելի հայկական համայնքն, որի պատվիրակության չորս անդամներից երեքը «Նաիրի» միության անդամներն էին: Պատվիրակությունը ղեկավարում էր Երուսաղեմի միացյալ հանձնախմբի ղեկավար ու համակարգող, պատրիարքարանի դիվանապետ Կորյուն վարդապետ Բաղդասարյանը:
2013թ.-ին Պետախ Տիկվայում ստեղծված «Նոյան Տապան» հայկական կրթական, մշակույթային կենտրոնը աշխատում է համատեղ «Նաիրի» միության հետ ու Պետախ Տիկվան Երուսաղեմից հետո երկրորդ քաղաքն է, որի քաղաքապետա-րանը իր մշակույթային կյանքը չի պատկերացնում լիարժեք առանց հայերի մասնակցության:
Վերջին տարիներին «Նաիրի» միությունը կազմակերպել է բազմաթիվ հանգանակություններ, որոնց արդյունքում վառելափայտ էր գնվել և բաժանվել Գյումրիի ծայրահեղ աղքատ, բազմազավակ ու տնակներում բնակվող 570 մարդու, իսկ անցյալ տարի կրկին այս միության ջանքերով երկրի հյուսիսային մայրաքաղաք Հայֆայից ստացված հանգանակության շնորհիվ լուծվեց Գյումրիից մեկ բազմազավակ ընտանիքի քարաշեն կացարան տեղափոխվելու շինարարական հիմնահարցերն՝ ընդհանուր 3000 ԱՄՆ դոլար արժեքով՝ վճարելով նաև ընտանիքի գազի ու հոսանքի վարձավճարներն ողջ ձմեռվա համար:
Շատ բեղմնավոր ու հայանպաստ աշխատանքներ են իրականացրել Պետախ Տիկվայի միություններն ողջ գործունեության ընթացքում՝ հայկական համերգների, ցուցա-հանդեսների, կրթական ու գիտական ծրագրերի տեսքով ու նաև «Հայ Դատի» հետ միասին պայքարում են Իսրայելի կողմից Հայոց Ցեղասպանության ճանաչ-ման համար, սակայն առավել բեղմնավոր էր 2020 թվականանի սկիզբը: Համատարած Կորոնավիրուսի համավարակի ու լոքդաունի պայմաններում ի վերջո շահագործման հանձնվեց Պետախ Տիկվայում Հայոց Ցեղասպանության անմեղ զոհերի հիշատակին նվիրված հուշար-ձանն, որն հրեական հողի վրա կառուցված անդրանիկ կոթողն էր: Աշխատանքներն իրականացվել էին մոտ երեք տարի ու հունվարին Հայաստանում պատրաստված հուշարձանն ու նստարանները բերվեցին ու տեղադրվեցին Պետախ Տիկվայում: Օգոստոսին Իսրայելում պաշտոնապես բացվեց նաև Հայաստանի Հանրապետության դեսպանատունն ու արտակարգ ու լիազոր դեսպան Արմեն Սմբատյանն և հյուպատոս Անի Խլղաթյանն տասնյակ հանդիպումներ ունեցան հայկական համայնքների ու տարբեր կազմակերպությունների ղեկավարների հետ:
2020 թվականն ինչպես ուղիղ հարյուր տարի առաջ շատ դառը փորձություններ ու չարիքներ բերեց հայ ժողովրդի գլխին: Սեպտեմբերի 27 – ին պատերազմն, որը հրահրել էր Ադրբեջանն ու Թուրքիան, Հայաստանն ու Արցախը պարտություն կրեցին: Պատերազմի ողջ ընթացքում Իսրայելի ողջ համայնքը շաբաթական երեք անգամ կազմակերպում էր զանազան հավաքներ, խոշոր ցույցեր ու բողոքի այլ տեսակի ակցիաներ՝ հրեական պետական մարմինների, գործադիր ու օրենսդիր մարմինների շենքերի, մասնավոր ԶԼՄ-ների շենքերի դիմաց՝ պահանջելով վերջ դնել Ադրբեջանին զենքի մատակարարումը, ներկայացնել Իսրայելի հանրությանը ճշգրիտ տեղեկություններ, թե իրականում Իսրայելը զինում է ահաբեկչական խմբավորումներին: Բացի բողոքի ցույցերից որոնք ավարտվեցին նոյեմբերի սկզբներին, մինչև օրս կազմակերպվում են հանգանակություններ ու մի քանի հազար մարդ հաշվող համայնքը՝ Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքարանի հետ միասին ավելի քան 300.000 ԱՄՆ դոլարի օգնություն է ցուցաբերել զոհվածների և վիրավորների, պատերազմից տուժած առավել կարիքավոր ընտանիքներին: Անհատապես չկա որևէ հայ ընտանիք, որ բացի համահայկական կամ համայնքային հանգանակություններից, գումար չի ուղարկել Հայաստան կամ Արցախ:
Համայնքի համերաշխությունն առավել քան երբևէ երևաց պատերազմի օրերին: Այժմ գերխնդիր է կանգնել Մայր Հայաստանի թիկունքին ու աջակցել առավելագույն կարողությունների չափով:
