Լուսանկարը՝ Archbishop Nayrhan Manougian.Credit: Lauren Gelfond Feldinger
«Եթե Իսրայելը ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը, դա աշխարհի վերջը չի լինի», ասում է Երուսաղեմի հայկական եկեղեցու նոր առաջնորդը, որը հիմնադրվել է 4-րդ դարում։ Դա նույնիսկ կարող է օգնել համայնքին իրեն ավելի քիչ մեկուսացված զգալ քաղաքից և երկրից։
Վերջերս, մի կեսօր Երուսաղեմի Հին քաղաքում, Հայոց պատրիարքարանի նոր առաջնորդին դիմավորում էին որպես թագավորական անձ։ Սևազգեստ հոգևորականներն ու ուխտավորները՝ ինչպես երիտասարդ, այնպես էլ տարեց, ովքեր եկել էին Հայաստան, լուսանկարներ էին անում ու հուզված ժպտում, մինչ սպասում էին հերթում, որպեսզի համբուրեն արքեպիսկոպոս Նուրհան Մանուկյանի ձեռքը հանդիսավոր ընդունելության ժամանակ։
Հունվարին ընտրվելով որպես Երուսաղեմի 97-րդ հայ պատրիարք՝ Մանուկյանը դարձավ աշխարհի հայկական քրիստոնեական համայնքի կարևորագույն առաջնորդներից մեկը։ Երուսաղեմում, որտեղ հայ քրիստոնյաները բնակվում են գրեթե 1,700 տարի, նա նաև քրիստոնյա ամենաազդեցիկ հոգևորականներից մեկն է։ Հայոց պատրիարքը համատեղ վերահսկողություն ունի հնագույն քրիստոնեական սրբավայրերի նկատմամբ՝ հույն ուղղափառ և լատին (հռոմեակաթոլիկ) պատրիարքների հետ միասին։
Սակայն, չնայած պատմական ներկայությանը, Հին քաղաքի հայկական փոքր համայնքը հաճախ իրեն անտեսված է զգում, ինչպես նշել է Մանուկյանը Haaretz պարբերականին։ Համայնքի անդամների թիվը շարունակաբար նվազում է, այժմ ընդամենը մի քանի հարյուր են, և նա անհանգստանում է՝ արդյոք ապագայում շարունակություն կլինի։ Ամենօրյա կյանքը, նրա խոսքով, հավասարակշռություն պահպանելու դժվարին փորձություն է՝ գտնվելով հզոր հրեական իսրայելական և մուսուլմանական պաղեստինյան համայնքների միջև։
Հայերի մտահոգության հիմնական պատճառը 1967 թվականից ի վեր Իսրայելին կառավարող հաջորդական կառավարություններն են, որոնք երբեք պաշտոնապես չեն ճանաչել 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանությունը կամ Օսմանյան Թուրքիայի կողմից սպանված 1.5 միլիոն հայերին։ Երուսաղեմի հայերի մեծ մասը, ներառյալ Մանուկյանը, ցեղասպանությունը վերապրածների երեխաներն ու թոռներն են։ Նրա հայրը Հայաստան է փախել անապատի միջով, որը հայտնի դարձավ որպես «մահվան դաշտեր», և հասել Հալեպ։ Մանուկյանը ծնվել է Հալեպում 1948 թվականին և 5 տարեկանում որբացել։ Նա մեծացել է աղքատ բարեկամների հետ՝ շրջապատված ցեղասպանությունը վերապրածների պատմություններով։
Հոգևոր կրթություն ստանալուց ու ձեռնադրվելուց հետո նա ծառայել է հայկական քրիստոնյաներին Լիբանանում, Եվրոպայում, ԱՄՆ-ում, ինչպես նաև Իսրայելի Հայֆա և Յաֆո քաղաքներում, իսկ 1998-ին տեղափոխվել Երուսաղեմ։
Այստեղ հայերն իրենց վիրավորված են զգում Իսրայելի լռությունից 1915 թվականի իրադարձությունների շուրջ, ինչը, նրանց կարծիքով, պայմանավորված է Թուրքիային չնեղացնելու քաղաքականությամբ։ «Եթե հարցնեք ինձ՝ [ճանաչել ցեղասպանությունը], դա այն է, ինչ նրանք պետք է անեն»,- ասել է Մանուկյանը։ «Ի՞նչ կլինի, եթե ճանաչեն։ Աշխարհի վերջը չի լինի»։
Մանուկյանն Իսրայելի կողմից անտեսված է զգացել նաև իր կարգավիճակի պաշտոնական ճանաչման սպասելիս։ Նա ընտրվեց 2012 թվականին մահացած պատրիարք Տորգոմ Մանուկյանի փոխարեն, և պաղեստինյան ու հորդանանյան առաջնորդները ճանաչեցին նրան անմիջապես հունվարին։ Սակայն Իսրայելը պաշտոնապես ճանաչեց միայն հունիսի 23-ին։
Հայոց պատրիարքարանը սկզբում հետաձգեց Մանուկյանի պաշտոնակալությունը, սպասելով, որ Իսրայելը կկազմակերպի նոր կառավարություն հունվարի 22-ի ընտրություններից հետո։ Բայց քանի որ ամիսներ անց պաշտոնական ճանաչման դիմումը շարունակում էր անտեսվել, պատրիարքարանը հունիսի 4-ին անկախ դրա կայացրեց հանդիսավոր արարողությունը։
Քաղաքում առկա խնդիրները
Երուսաղեմի հայերը ավելի մոտ են ապրում պաղեստինցիների հետ և ասում են, որ նրանց հետ հարաբերությունները ավելի լավն են, քան Իսրայելի պաշտոնական մարմինների կամ որոշ հրեա հարևանների հետ։ Թեև իրավական խնդիրներ չունեն պաղեստինցիների հետ, Մանուկյանը նշում է, որ իսլամական երկրները նույնպես չեն ճանաչում ցեղասպանությունը՝ թուրքերի կրոնական պատկանելության պատճառով։
Երուսաղեմում քրիստոնյա լինելը բարդ է, ավելացնում է նա. «Երբ գործ ունես երկու կողմերի հետ (իսրայելցիների և պաղեստինցիների), պետք է մեկը մյուսի դեմ չխաղալ»։
Հայերը Երուսաղեմում ունեն երկարատև ներկայություն՝ սկսած 4-րդ դարից, երբ Հայաստանը դարձավ առաջին երկիրը, որը 301 թվականին ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն։ Մինչ Առաջին համաշխարհային պատերազմը, այստեղի հայերի մեծ մասը հոգևորականներ էին, սակայն ցեղասպանությունից հետո նրանց թիվը զգալիորեն աճեց։ Հայերը նաև մեծ ավանդ են ունեցել Երուսաղեմի արվեստի մեջ, մասնավորապես կերամիկայի ոլորտում, որը մինչ օրս պահպանվել է քաղաքի ճարտարապետության մեջ։
1948-ի պատերազմից առաջ հայերը ապրում էին հիմնականում Երուսաղեմում, ինչպես նաև Հայֆայում, Յաֆոյում, Լոդում, Ռամլայում և Ռամալլայում՝ կազմելով մոտ 25,000 մարդ։ Սակայն պատերազմի ընթացքում մեծ մասը փախավ հարևան երկրներ, իսկ մի քանի հազար հայեր մնացին Հին քաղաքի Հայկական թաղամասում։
Այսօր համայնքը հիմնականում կենտրոնացած է այդ թաղամասում, որտեղ գործում են հայկական դպրոցներ, Սուրբ Հակոբի 12-րդ դարի մայր տաճարը, ինչպես նաև ձեռագրերի հարուստ գրադարան։ Սակայն այժմ այստեղ բնակվում է ընդամենը 400 հայ, այն դեպքում, երբ 1967-ին նրանց թիվը մոտ 1,500 էր։
«Եթե այսպես շարունակվի, վախենում եմ, որ այս երկրում այլևս քրիստոնյաներ չեն մնա»,- ասում է Մանուկյանը։ «Ոչ ոք ոչինչ չգիտի Հայաստանի կամ հայերի մասին … Մենք համայնքի անդամ չենք համարվում, մեզ չեն ընդունում որպես իրենցից մեկը։ Մենք երրորդ կարգի քաղաքացիներ ենք»։
Հայերի սպասելիքները Իսրայելից
Մանուկյանը համոզված է, որ եթե Իսրայելը ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը, դա բարոյական տեսանկյունից ճիշտ քայլ կլինի և կօգնի համայնքին իրեն ավելի լավ զգալ։ Բայց նրա կարծիքով, Իսրայելը պարզապես չի մտահոգվում փոքրամասնությունների խնդիրներով։ «Թերևս նրանք փորձում են այնպես անել, որ մեր թվաքանակը նվազի, որ այստեղ այլևս հայեր չլինեն… Միգուցե՞։ Չգիտեմ»։
Հարցին, թե ինչպես են այստեղի հայերը զգում իրենց, նա պատասխանել է մեկ բառով. «Անհամապատասխան»։
Աղբյուրը՝ HAARETZ.COM
