Հայերն այեցլում են Երևանում գտնվող Հայոց Ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիր: Լուսանկարը՝ Ռոյթերսի
Հեղինակ՝ Աննա Բորշչևսկայա
The Jerusalem Post
Նախքան 1996թ.-ին գերեզմանոցի բացահայտումը, գրեթե ոչ մի ապացույց չկար, որ հրեաներն ապրել են Հայաստանում դեռևս վաղ ժամանակներում:
Ռեբեքա Միլլերը՝ Խաղաղության կորպուսի կամավորը, Հայաստանում, թերահավատ էր, երբ Եպիսկոպոս Աբրահամ Մկրտչյանը նրան մոտեցավ Եղեգիս գյուղի միջնադարյան հրեական գերեզմանոցի հարևանությամբ հրեական մշակույթի կենտրոն ստեղծելու առաջարկով:
«Ես նկատել էի, որ տարածքն այնքան էլ հարուստ չէր բազմազանությամբ և չէի կարողանում պատկերացնել հրեական մշակութային կենտրոնի իմաստը»,-ասաց նա:
Սակայն, գերեզմանոց այցելելուց հետո նա փոխեց իր միտքը և համաձայնեց աշխատել եպիսկոպոսի հետ, որպեսզի օգնի պահպանել այն: «Ես զրուցեցի բոլոր նրանց հետ, ովքեր ցանկություն կունենային լսել այդ մասին»,-պատմում է նա:
Նախքան 1996թ.-ին գերեզմանոցի բացահայտումը, գրեթե ոչ մի ապացույց չկար, որ հրեաներն ապրել են Հայաստանում դեռևս վաղ ժամանակներում: Այնպիսի մի երկրում, որտեղ շատ քիչ են էթնիկ և կրոնական փոքրամասնությունները, Եղեգիսը մշակույթի և պատմության գրավիչ վայր է:
Եղեգիս այցելեցի 2012 թվականի դեկտեմբերին: Համանուն գետի ափի երկարությամբ ձգվող գյուղը գտնվում է Երևանից մոտ 96 կմ հարավ, Արարատյան դաշտավայրում և ընդամենը 112 կմ՝ հյուսիս Իրանից: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, երբ սկսվեց Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունն՝ Եղեգիսը մեծաքանակ ադրբեջանական բնակչություն ուներ:
Հայաստանում հրեական համայնքի պատմությունը սկսվում է 13-րդ դարի սկզբերից, երբ մոնղոլ զավթիչները ավերեցին տարածաշրջանը:
Սակայն Օրբելյան ընտանիքն, որը ղեկավարում էր հայոց Սյունյաց թագավորությունը (դրա կազմում նաև Եղեգիսը, որն էլ հետագայում դարձավ նրանց մայրաքաղաքը) և Վայոց Ձորը, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատեցին մոնղոլների հետ: Փոխարենը նրանք արտոնյալ կարգավիճակ շնորհեցին Սյունիքին: Այն ժամանակ, երբ Հայաստանի այլ տարածքները պայքար էին մղում, թագավորությունը՝ պաշտպանված իր կարգավիճակով և ձյունածածկ լեռներով, ծաղկում էր ապրում և, ի վերջո, դարձավ ներգաղթի տարածք՝ գրավելով բոլորին, այդ թվում նաև հրեա գաղթականներին:
Եպիսկոպոս Մկրտչյանը բացահայտել էր գերեզմանոցն, երբ եղբոր՝ Մայիս Մկրտչյանի հետ Եղեգիսում բացել էր Սիրանույշ մանկական ճամբարն, որի նպատակն էր ապաստան, սնունդ, հանգիստ և կրթություն տալ Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակ որբացած երեխաներին:
Եպիսկոպոսը լսել էր, որ տարածքում կա հանքային ջրի աղբյուր: Նա ուզում էր գտնել դա երեխաների համար և որոնումների ժամանակ հայտնաբերեց երեք գերեզմանաքար, որոնց վրա տեսավ իր համար անհասկանալի լեզվով տառեր:
«Մտածեցի, թե պարսկերեն է»,-ասաց նա ինձ, երբ հանդիպեցինք Երևանում: Այնուհետ, նրա հետ մնացող հյուրերից մեկն ասաց, որ եբրայերեն է գրված, և եպիսկոպոսը օգնության համար դիմեց Երևանի փոքր հրեական համայնքին:
Նա նաև գերեզմանաքարերի լուսանկարներն ուղարկեց Երուսաղեմի եբրայերենի համալսարանի դասախոս Մայքլ Ստոունին, ով հաստատեց եպիսկոպոսի կասկածներն այն մասին, որ այն ինչ ինքն հայտնաբերել էր, իրոք միջնադարյան հրեական գերեզմանոց էր: Հայ և հրեա պատմաբանների և հնագետների մի խումբ 2001 և 2002 թթ. -ին պեղումներ անցկացրեց տարածքում և հայտնաբարեց ևս 64 գերեզմանաքար: Շատերի վրա եբրայերեն կամ արամեերեն արձանագրություններ են, իսկ մի քանիսը զարդարված են Օրբելյան թագավորության մոտիվներով:
Հնագիտական թիմը նաև հայտնաբերեց երեք ջրաղաց, որն ըստ եպիսկոպոսի ցույց է տալիս, որ համայնքը բիզնես է ունեցել, քանի որ մեկ ջրաղացը կարող էր կերակրել մի քանի ընտանիքներ:
Հայտնաբերվեցին նաև բազմաթիվ ստորգետնյա գերեզմանաքարեր՝ առանց որևէ գրության: Ավերակներից մեկում նրանք գտան մի ջրաղացաքար, որը օգտագործվել էր տան կառուցման ժամանակ, ինչն էլ վկայում է այն մասին, որ մարդիկ երկար ժամանակ են ապրել այդտեղ: Նրանք նաև բազմաթիվ քարեր են գտել, որոնք կարող էին սինագոգի մասեր լինել, սակայն այդ առոմով Հայաստանում շատ հարցեր շարունակում են չբացահայտված մնալ:
Միջնադարյան հրեական բնակավայրը Հայաստանում շատ կարևոր է:
«Հրեաների ներկայությունը Հայաստանում կապ է ապահովում Իրանում վաղուց հաստատված հրեական համայնքի և այլ կովկասյան ու պոնտիական և նույնիսկ ավելի հյուսիս ձգվող հրեական համայնքների միջև»,-գրում էր Մայքլ Ստոունը:
«Անհրաժեշտ հետազոտության ավարտից հետո սա մեզանից կպահանջի վերանայել հարաբերությունները այս տարածքների միջև, և այն նաև հետևանքներ կունենա տնտեսական և առևտրային պատմության համար»:
«13-րդ դարում, երբ դժվար է պատկերացնել մի երկիր Եվրոպայում, որը կարող էր օգնել ստեղծել կամ ավիրածության չենթարկել հրեական բնակավայրը, զարմանալի է, թե ինչպես կարող էին նրանք ստեղծել հրեա հայերի մշակութային, ճարտարապետական սիմվոլիզմն և մոնղոլների ժամանակ կառուցել ամենաուժեղ թագավորություններից մեկը» — ասաց եպիսկոպոս Մկրտչյանը,:
Եպիսկոպոսի երազանքն է՝ կառուցել թանգարան կամ Հայաստանում հրեաների մասին պատմող մշակութային կենտրոն, որի հիմնական ուշադրությունը կրթությունը կլինի:
«Քանի որ այս երկու ժողովուրդները շատ հին կապ են ունեցել և մինչ այժմ նրանք այն քիչ ազգերից են, որոնց հետ մենք խնդիրներ չունենք»,-ասաց նա ծիծաղելով:
Եպիսկոպոսն ուզում է, որ մարդիկ իմանան հայերի և հրեաների միջև գոյություն ունեցած կապի և պատմությունների մասին, թե ինչպես օրինակ նրանք օգնեցին միմյանց Հայոց ցեղասպանության և Հոլոքոստի ժամանակ:
«Տարածաշրջանում այս ազգերը պետք է աջակցեն միմյանց: Նրանք երկուսն էլ նմանատիպ ճակատագիր ունեցան»:
